Quduzluq (hisrofobiya, lyssa) - istiqanli heyvanlarin ve insanin keskin virus xesteliyi olub, sinir sisteminin (ensefalit) inkishaf eden yoluxmasi ile xarakterize olunur; insan uchun olumcul tehlukelidir.
Etiologiya, epidemiologiya, patomorfologiya ve patofiziologiyasi.Toredicisi - rabdovirusdur (iri).Virusun 2 formasi melumdur: tebii sheraitde heyvanlar arasinda cereyan eden chol (vehshi) formasi ve antirabik vaksin alinmasi uchun istifade edilen fiksasiyali formasi.
Insanin yoluxmasi quduz heyvanlarin dishlemesi ve ya onlarin tupurceyi ile toredicinin zedelenmish deri ve selikli qishalardan kechmesi neticesinde bash verir.Qan vasitesile (qansorucu yarasalar) ve teneffus yollari ile virusun kechmesi ile de yoluxmaq mumkundur.Bir qayda olaraq, virus insandan kechmir.
Bedene daxil olduqdan sonra virus sinir-ezele sinapsinda asetilxolin reseptorlari shobesine kecherek merkezeqachan istiqametde sinir kotuklerinin perinevral sahesi ile yayilaraq, aksonlarda, bash beyin ve onurga beyninde choxalir.Virusun qanda mueyyen edilmesi chetindir.Virus sinir sisteminden bashqa ekzogen vezilere de (tupurcek, goz yashi vezileri) tesir gosterir.Quduzluq zamani keskin huceyre infiltrasiyasi ve neyrofagiya elametleri ile mushayiet olunan umumi ensefalomielit xesteliyin esas patoloji prosesidir.
Choxsayli sitoplazmatik eozinofil daxilolmalar - Babesh-Neqri cisimciklerinin esasen hippokampin daxili qatinin iri huceyrelerinde, alin payinin qabiginda, beyinciyin Purkinye huceyrelerinde mueyyen edilmesi xesteliyin patoqnomonik elametidir.
Xesteliyin klassik formasinda (it tutmasindan sonra) esas mikroskopik deyishiklikler beyin qatlari, vidaci, Hasser ve onurga beyni duyunlerinde, uzunsov beyinin ashagi 2/3 hissesinde, hipotalamusun nuvesinin qara maddesinde, boyuk beyin yarimkurelerinde ve beyincikde mueyyen edilir.Iflic formasinda (yarasa sancmasindan sonra) onurga beyninin arxa on buynuzlarinda neyronlarin degenerasiyasi ile yanashi durgunluq ve yumshalma elameti daha keskin ifade olunur.
UST-nin melumatina esasen, dunyanin 28 olkesinde, o siradan Avstraliya, Avstriya, Yaponiya, Skandinaviya olkeleri ve b. quduzluq legv olunmushdur.
Xestelik esasen kend yashayish menteqelerinde qeyde alinir ve 15 yashinadek ushaqlar arasinda daha tez-tez mushahide edilir.Yuxari etraflarin ve bashin yaralanmalari daha tehlukelidir (uz, boyun).Olum hallari boyunun dishlenmesi zamani ellerin dishlenmesinde oldugundan 10 defe chox, ayaqlarda qeyd edildiyinden ise 28 defe artiqdir.
Quduz itlerin tutmasinda 15%, canavar dishlemesinde ise 40% hallarda infeksiya inkishaf edir.
Klinikasi.Quduzluq - inkishaf eden infeksiya olub, gedishinde bir sira merheleler ayird edilir: inkubasiya, bashlangic (depressiya), oyanma dovru ve son merhele (iflic).
Inkubasiya dovru 10 gunden 8 ayadek davam ede biler, orta hesabla 1-3 aydir.Dishlemenin yerinden, agirligindan, geyimle ortulu olmasindan ve shexsin yashindan asilidir.
Bashlangic merhele (2-4 gun davam edir) dishlenme nahiyesinde agri, keyleshme yaxud paresteziya ile xarakterize olunur.Adeten agri stimuluna qarshi hissiyat azalir, lakin paradoksal olaraq taktil qiciqlarina qarshi yukselir ("doshekagi elameti").Umumi ezginlik, bash agrisi, ishtahasizliq, yuxululuq, apatiya, titretme bash verir.
Letargiya dovru tedricen oyanma merhelesine kechir; arterial hipertoniya, fotofobiya, veter refleksleri ve ezele tonusunun yukselmesi, tikler (ezele qirpilmalari) ve gecikmish umumi qicolmalar mushahide edilir.Vegetativ sinir sisteminin funksiyalari pozulur (midriaz, goz yashi axmasi, yuksek ter ifrazi, ADH-nun sekresiyasinin azalmasi yaxud shekersiz diabet).
Xesteliyin bu merhelesinde en aydin tezahur eden elamet hidrofobiya paroksizmalari - yeni qorxu hissi ve maye qebulu zamani udlaq ve qirtlaq ezelelerinin agrili yigilmasidir.Tezlikle elece de axan chayin gorunushu, iyi ve sesi, hetta onun haqqinda dushunce zamani bele bu cur hissler bash verir.Havanin hereketi de spastik yigilmalarin bash vermesine behane olur (aerofobiya).
Bu merhelede xestenin psixi veziyyeti esebilik, yuxu pozulmalari ve heyecanla xarakterize olunur.Xesteliyin yuksek inkishaf merhelesinde psixi-hereki oyanma tutmalari bash verir: xesteler aqressiv olur, etrafdakilari ve ozlerini dishleyir, cirmaqlayir, quduzluqla paltari, doshekagini cirir, mebeli sindirirlar.Tutmalar shuurun dumanlanmasi fonunda halusinasiyalarin inkishafi ile mushayiet edilir.Oyanma merhelesinde urek ve teneffus fealiyyetinin dayanmasi neticesinde xestelerin ekseriyyetinde olum bash verir.
Xesteliyin bashqa hallarinda olumden 1-3 gun evvel son merhele bashlayir.Bu merhele apatiya, etraflarin ve kelle sinirlerinin iflici ile xarakterize olunur.Chanaq uzvlerinin funksiyasi pozulur, bedenin temperaturu 42dereceye yukselir.Bu merhele olumle neticelenir.
Xesteliyin umumi muddeti 2-3 gundur, bezen ise 2 hefteyedek uzana biler.Nadir hallarda xesteler birinci gun erzinde olurler.
Dishlenme nahiyesinde ezele zeifliyi yalniz xesteliyin erken merhelesinde bash verir.Xesteliyin iflic formasi da melumdur ("sakit quduzluq") ve nadir hallarda tesaduf olunur, yavash inkishaf eden iflic (Landri iflici), beyincik pozulmalari ve kondelen mielit elametleri ile xarakterize olunur.Olum bulbar iflic neticesinde bash verir.
Qanda neytrofil leykositoz 20.0-30.0x1000000000/l, sidikde zulal ashkar olunur.SSM tezyiqi normaldir, zulalin miqdari yuksek olur, 50% hallarda mononuklear pleositoz (1 kub mm-de 5-den bir neche yuze qeder huceyre) mueyyen edilir.
Diaqnostikasi.Diaqnoz buynuz qishanin izleri, deri ve ya boyun shobesi ezelelerinin bioptantinin muayinesi, anticismlerinin fluoresensiyasi ile beyinin tedqiqi, tupurcek, goz yashi ve MSS-de virusun ashkar edilmesi uchun bioloji sinaqlarin aparilmasina esaslanir.
Mualice ve profilaktikasi.Quduzluq xesteliyinde xususi mualice ishlenib hazirlanmamishdir.Profilaktik tedbirler antirabik peyvend (gen muhendisliyi), antirabik insan immunoqlobulini (AII) ve at immun zerdabi vasitesile heyata kechirilir.
Zerercheken shexslere gosterilen ilk yardim - yaranin sabunlu su ile yuyulmasi ve yod mehlulu ile yandirilmasi sheklinde aparilir.Bedenin her kq chekisine 0.25-0.5 ml dozada immunoqlobulin ve ya immun zerdabi birdefelik yeridilir.Gundelik doza 30 ml-den artiq olmamalidir.24 saatdan sonra peyvend aparilma kursu teyin edilir.Peyvend her gun qarin nahiyesine derialti piy toxumasina vurulur; doza dishleme yerinden, xususiyyetlerinden ve muddetinden asili olaraq mueyyenleshdirilir.Peyvend mualicesi 20-25 gun erzinde aparilir.10 gun fasile ile daha 2-3 tekrar peyvend kechirilir.
At immun zerdabinin qebulu zerdab xesteliyinin inkishafina sebeb ola biler.Toxuma - kultural peyvendin istifade olunmasi zamani ensefalomielit ve polinevropatiya sheklinde fesadlar nadir hallarda rast gelinir.
