Abses ve qanqrena agciyer parenximasinin muxtelif formali iltihabi prosesidir.Piogen qisha ile ehate olunmush mehdud irinli boshluga abses deyilir.Keskin abses iltihabi infiltrasiya ile ehate olunur.Agciyer toxumasinda muxtelif faktorlarin tesirinden qan dovraninin pozulmasi neticesinde (intoksikasiya, tromboz ve emboliya, diger nahiyelerde olan irinli proseslerin metastazi ve i.a.) qeyri-mueyyen serhedlere malik olan nekroz toxumanin emele gelmesine qanqrena deyilir.Absesle qanqrenanin patoloji anatomik ve klinik menzeresi oxshar olduqlarina gore onlari bir-birinden ayirmaq hemishe mumkun olmur.Bununla elaqedar olaraq bezi muellifler her iki prosesi vahid qrupda birleshdirirler.S.I.Spasokukotskinin fikrince, agciyerin absesi ve qanqrenasi eyni iltihabi prosesin muxtelif merhelesidir.Ancaq patoloji anatomik xususiyyeti, neticenin muxtelifliyi, absesin qanqrenaya kechmesinin mumkun olmasi, prosesin evvelden axira qeder abses ve yaxud qanqrena kimi getmesi her iki prosesi xesteliyin serbest formasi kimi qebul etmeye esas verir.Absesin iltihabi reaksiya ile mehdudlashmasi orqanizmin umumi muqavimetinin yaxshi olmasi, qanqrena zamani ise prosesin hech bir reaksiya olmadan genish yayilmasi orqanizmin reaksiyasinin zeif, pis olmasini gosterir.
Etiologiya ve patogenez.Absesin emele gelmesi (inkishafi) uchun uch faktorun uygunlugu ve yaxud qarshiliqli tesiri olmalidir: 1) agciyer parenximasinda keskin, qeyri-spesifik infeksiyanin olmasi, 2) bronxun kechiriciliyinin pozulmasi, 3) qan techizinin pozulmasi ve agciyer toxumasinin nekrozu.Bunlardan biri xesteliyin bashlangicina sebeb olur.Eger qalan iki faktor bu prosese qoshulmursa, onda abses inkishaf etmir.Infeksiya agciyer toxumasina qan, bronx ve limfa vasitesile getirile biler.Ekser hallarda abses keskin pnevmoniyanin fesadi kimi inkishaf edir.Tecrube gosterir ki, agciyer absesinin emele gelmesinin sebebini 90% bronxlarda geden obturasion prosesler teshkil edir.Bronxlarin shishi, teneffus yollarina dushen yad cisimler (qusuntu, dish dashlari ve s.) bronxun menfezini tutaraq onun drenaj funksiyasini pozur ve infeksiyanin inkishafi uchun elverishli sherait yaradir.Abses ve qanqrenanin diger sebebi sepsis, tromboflebit ve diger irinli prosesler zamani hematogen yolla agciyer parenximasina infeksiyalashmish embollarin getirilmesidir.Uchuncu sebeb qonshu orqanlardan irinli proseslerin agciyere bilavasite perforasiyasi (diafraqma, qaraciyer ve dalagin irinli xestelikleri) ve yaxud limfa yolu ile sirayet etmesidir.Nehayet, dorduncu sebeb agciyerin achiq ve qapali zedelenmesi zamani yaranin infeksiyalashmasidir.
Patoloji anatomiya.Keskin abses agciyer toxumasinin iltihaba ugramish hissesinin irinli infiltrasiyasindan bashlayir.Sonralar hemin hissede parenxima, bronx ve alveollar nekrozlashirlar.Nekrotik toxuma etrafinda aktiv perifokal reaksiya emele gelir ki, bu da irinli ocagi etraf toxumalardan tecrid edir.Belelikle, piogen qisha ile ehate olunmush irinli boshluq emele gelir.Boshlugun divarlari nahamar, icherisinde irinle hopdurulmush toxuma, divari ise adaciq sheklinde solgun qranulyasiya ile ortulur.Boshluq bronxla elaqede olursa onda oraya hava daxil olur ve hava irin seviyyesinden yuxariya toplanir.Patoloji anatomik deyishikliklerin sonraki gedishi infeksiyanin virulentliyinden, orqanizmin muqavimetinden ve aparilan mualiceden asilidir.Bu faktorlarin tesirinden abses sagala biler (yeri chapiq toxuma ile evez edilir), xroniki formaya keche biler ve iltihabi prosesin aqressiv inkishafi neticesinde qanqrenaya chevrile biler.
Qanqrena zamani agciyer toxumasinda olan proses diffuz xarakter dashiyir.Saglam agciyer toxumasi nezere charpan serhed olmadan strukturunu itirmish, qaralmish agciyer parenximasina kechir.Agciyer toxumasi boz-yashil rengli, ufunetli iye malik olan kutleye chevrilir.
Tesnifati:
I.KESKIN ABSESLER
1.Tek abses: a) fesaadlashmamish, b) piopnevmotoraksla, empiema ve sepsisle fesadlashmish.
2.Choxlu absesler: a) fesadlashmamish, b) piopnevmotoraks, empiema ve sepsisle fesadlashmish.
II.XRONIKI ABSESLER
1.Tek: a) fesadlashmamish: remissiya ve keskinleshme merhelesinde; b) empiema, bronx fistulasi ve bronxektaziya ile fesadlashmish.
2.Choxlu: a) fesadlashmamish: remissiye ve keskinleshme merhelesinde; b) empiema, bronx fistulasi, bronxektaziya ve i.a. fesadlashmish remissiya ve keskinleshme merhelesinde.
I.S.Kolesnikovun teklif etdiyi bu tesnifat bir qeder sxematik olsa da xesteliyin vacib tereflerini eks etdirir.Xesteliyin xarakterinin gedishinin ve mualice usullarinin mueyyen edilmesinde tesnifatda gosterilen meseleler nezere alinmalidir.
Klinika, diaqnostika ve mualice Agciyer absesinin klinik tezahuru etioloji faktorlarin muxtelifliyinden, patoliji deyishikliklerin polimorfizminden, hansi xestelikler fonunda inkishaf etmesinden ve fesadlarindan asili olaraq muxtelif olurlar.Xesteliye en chox orta ve yashli adamlarda rast gelinir.Kishiler qadinlara nisbeten chox xestelenirler.Proses agciyerin muxtelif sahelerinde yerleshe biler.Ancaq en chox sag agciyerlerin yuxari payinda inkishaf edir.Anatomik noqteyi-nezerden bu onunla izah edilir ki, sag bash bronx traxeyanin davami olmasina gore genishdir ve bu sebebden yad cisimler oraya asanliqla dushurler.Absesin sag payin arxa seqmentlerinde (I-II-IV seqmentler) en chox yerleshmesi ise hemin seqmentlerin zeif ventilyasiyasi ile izah edilir.
Keskin absesin klinik tezahuru onun inkishaf merhelesinden asili olur.Xesteliyin gedishinde iki dovr ayird edilir.
Birinci absesin formalashmasi (irinli infiltrasiya, agciyer toxumasinin nekrozu, irinli boshlugun emele gelmesi ve i.a.) ve bronxa qeder olan dovrdur.Bu dovrde xestenin veziyyeti agir olur.Xestelik adeten keskin bashlayir.Xesteler yuksek heraretden, titremeden, bash agrilari, koks qefesinde olan agrilardan, tengnefeslikden, urek doyunmesinden ve umumi ehvalin keskin pozulmasindan shikayet edirler.Belgem ifrazi xarakterik olmur.Qanhayxirma absesin agciyer infarkti fonunda inkishaf etmesi zamani olur.Ilk vaxtlar fizikal elametler tezahur etmirler.Proses agciyerin 1-2 seqmentini ehate etdikde perkussiya ve auskultasiya hech bir melumat vermirler.Perkutor kutluk ve krepitasiya (chitirti) edici xiriltilar agciyerin 3 seqmentinden chox sahesi patoloji prosese celb olunduqda ve yaxud xesteliyin bashlangicindan 4-5 gun sonra mushahide edilir.Abses proyeksiyasinin nahiyesinde koks qefesi divarina tezyiq edildikde ve yaxud perkussiya aparildiqda xesteler agridan shikayet edirler (Kruyukov elameti).H.H.Heymark ve O.I.Kistenko bu elamete boyuk ehemiyyet verirler.Onlarin fikrince hiperesteziya sahesinin genishlenmesi absesin ve yaxud qanqrenanin proqressiv inkishafini gosterir.Qanin muayinesi leykositlerin choxalmasini, ECS-in yukselmesini ve leykoformulanin sola meyilliyini gosterir.
Rentgenoloji muayine zamani xesteliyin bashlangic dovrlerinde qeyri-mueyyen serhede malik olan iltihabi infiltrasiya mueyyen edilir.Nezere almaq lazimdir ki, yuxarida gosterilen elametler agciyerin her hansi bir iltihabi xesteliyinde de tesaduf edilir.Ona gore bele xestelere chox zaman pnevmoniya, qrip ve bezen de verem diaqnozu qoyulur.Tecrube gosterir ki, xesteliyin keskin merhelesinde agciyer toxumasinin irinli-nekrotik prosesinin diaqnostikasi olduqca chetindir.Bununla bele agir kechen pnevmoniya zamani abses ve qanqrena barede dushunmek lazimdir.Adi hallarda agciyer toxumasinin irinli-nekrotik prosesi (erimesi-parchalanmasi) 6-8 gun davam edir ve sonra bronxa achilir.Bu vaxtdan xesteliyin ikinci merhelesi - agciyerin achiq absesi dovru bashlayir.Absesin bronxa achilmasinin klassik elameti ufunetli iye malik olan choxlu miqdarda irinli belgemin ifraz edilmesidir.Ilk vaxtlar bronxun selikli qishasinin iltihabi, infiltrasiya ve onun menfezinin toxuma detriti ile tutulmasi ile elaqedar olaraq belgem ifrazi mehdud olur.Sonralar drenaj eden bronxun kechiriciliyi berpa olunduqca belgemin miqdari sutkada 1000-1500 ml-e chata bilir.Belgem sinaq shushesinde durulduqda 3 tebeqeye ayrilir.Birinci (shushenin dibinde) tebeqe qati irinden ve nekrotik toxumadan, ikinci - tutqun (bulaniq) mayeden, uchuncu tebeqe ise kopuklu selikden ibaret olur.Bezen belgemin icherisinde xirda agciyer sekvestrlerine de tesaduf edilir.Belgemin mikroskopik muayinesi onun terkibinde choxlu miqdarda leykositlerin, eritrositlerin, elastik liflerin, xolesterinin, detritin ve muxtelif bakterial floranin olmasini ashkar edir.Abses bronxa achildiqdan sonra onun klinik gedishi irinli boshlugun temizlenmesinden, aparilan mualice tedbirlerinin keyfiyyetinden ve orqanizmin muqavimetinden asili olaraq muxtelif xarakter dashiya biler.Drenaj eden bronx irinin tam xaric olmasini temin edirse, (abses boshlugunda nekrotik toxuma ve toxuma sekvestri yoxdursa) onda boshluq qranulyasion toxuma hesabina tedricle kichilir, chapiqla evez edilir ve proses sagalma ile neticelenir.Eks teqdirde xestelik proqressiv inkishaf edir, yeni irinlikler emele gelir,xroniki abses ve ikincili bronxoektaziya ile fesadlashir.
Abses bornxa achilan zaman (boshluq yaxshi drenaj edilerse) xestenin veziyyeti yaxshilashir, herareti dushur, agrisi azalir, ishtahi, yuxusu berpa edilir, oskurek, belgem ifrazi azalir ve yaxud kesilir.Qeyd etmek lazimdir ki, belgem ifrazinin azalmasi ve yaxud tam kesilmesi fonunda xestenin veziyyetinde musbet teref deyishiklik olmursa, onda belgemin azalmasini drenaj eden bronxun kechericiliyinin poziulmasi ile izah etmek lazimdir.
Zeif xestelerde, xususile infeksiyanin virulentliyi yuksek olduqda ve absesin boshalmasi qenaetbexsh olmadiqda, yuxarida deyildiyi kimi irinli infiltrasiya proqressiv inkishaf ederek agciyer parenximasinin yeni-yeni sahelerine sirayet edir, xestenin veziyyeti agirlashir, yuxarida gosterilen elametlere titreme, guclu terleme, urek, qaraciyer ve boyreklerin funksiyasinin pozulmasi elave edilir.Bele veziyyet xestenin olumu ile neticelene biler.Abses bronxa achildiqdan sonra onun rentgenoloji menzeresi deyishir.Bele ki, movcud infiltrat fonunda emele gelmish irinli boshlugun icherinsinde maye ve qaz mushahide edilir.Maye boshlugun dibinde, qaz ise mayeden yuxari seviyyede yerleshir.Bezen boshlugun icherisinde nekrotik toxuma da olur.Boshlugun icherisinde mayenin olmasi onun pis drenaj edilmesini gosterir.Irinli boshluqda nekrotik toxumalarin ve toxuma sekvestrlerinin olmasi ise boshlugun temizlenmesine, kechilmesine mane olur, sagalma muddetini uzadir ve yuxarida gosterilen fesadlarin inkishaf etmesine sebeb olur.Qeyd etmek lazimdir ki, abses ancaq bronxa achilmir, o hem de plevra boshluguna achilaraq piopnevmotoraks toredir.Eger xeste klinikaya bele bir fesadla daxil olursa, onda piopnevmotoraksin elametleri xesteliyin esil sebebini mueyyen etmekde boyuk chetinlik toredirler.
Keskin absesin klinik gedishinin agir ve yungul olmasi onun fonunda inkishaf etdiyi agciyer xesteliyinin xarakterinden yeni agirligindan, yayilmasindan, intoksikasiya seviyyesinden, agciyer parenximasinda geden patoloji-anatomik deyishikliklerden, yuksek heraretden, orqanizmin umumi muqavimetinden ve s. asilidir.
V.I.Struchkov keskin absesi klinik gedishine gore orta, agir ve en agir formalara ayirmagi meslehet gorur.Muellifin fikrince absesin orta klinik formasi kompleks konservativ mualiceye yaxshi meruz qalir.Irinli boshluq qisa muddetde boshalir, kichilir ve nehayet, chapiq toxumasi ile evez olunur.
Xesteliyin ikinci, yeni agir formasi zamani intensiv kompleks mualice tedbirlerinin tetbiq edilmesine baxmayaraq irinli boshluq kichilmir, belgem ifrazi ehemiyyetsiz derecede azalir, xestenin umumi veziyyetinde yaxshilashma mushahide edilmir ve rentgenoloji muayine zamani boshlugun icherisinde sekvestrler mueyyen edilir.Artiq birinci 3-5 hefte erzinde aydin olur ki, konservativ mualice istenilen effekti vermir ve xeste cerrahi usulla mualice olunmalidir.Uchuncu klinik forma zamani (en agir formada) choxterefli konservativ mualice aparilmasina baxmayaraq proses yayilmaqda davam edir, agciyerin yeni sahelerine sirayet edir, yeni irinlikler emele gelir ve qanqrenaya meyillilik mushahide edilir.Bele xestelerde intoksikasiya artir, belgem ifrazinin miqdari choxalir, agrilar shiddetlenir, teneffus ve urek-qandamar sisteminin fealiyyeti pisleshir, septiki veziyyet emele gelir.Bele xesteler operativ mudaxileye ne qeder tez meruz qalsalar bir o qeder neticesi kafi olar.Hemodinamikanin, teneffusun ve laborator gostericilerin dinamikasi operasiyaya gosterishi mueyyen ederken ciddi nezere alinmalidir.
