Boyrekdashi xesteliyi - boyreyin kasaciq-leyen sisteminde dashlarin emele gelmesi ile xarakterize olunan bedende bash veren pozgunluqlarin tezahur formasidir.Yer kuresinin muxtelif bolgelerinde boyrekdashi xesteliyinin yayilmasi muxtelifdir.Bezi yerlerde onun endemik ocagi tapilmishdir.Azerbaycan da yer kuresinin boyrekdashi xesteliyinin chox yayildigi endemik ocaqlari sirasindadir.Xestelik kishilerde qadinlara nisbeten sag boyrekde sola nisbeten daha chox tesaduf olunur,15-20% halda boyreklerde ikiterefli dash mushahide olunur.Xestelik esasen 20-50 yashlarinda tesaduf olunur.
Dashlarin kimyevi terkibi muxtelif olur.Boyrekdashlari 65-70% tesaduflerde kalsium duzlari,5-15% fosfat turshusu duzlari,5-15% sidik turshusu ve urat duzlarindan,texminen 5% hallarda sistin,ksantin,zulal,xolesterin,sulfanilamid mensheli olur.
Etiologiyasi.Xesteliyin etiologiyasi ve patogenezi tam aydin deyil.Boyrekdashinin emele gelmesinde choxlu faktorlarin rolu vardir.Bunlarin arasinda sidik yollarinin anadangelme ve qazanilmish qusurlari neticesinde sidiyin durgunlugu,urodinamik deyishiklikler,sidik yollarinin infeksiyasini qeyd etmek lazimdir.
Maddeler mubadilesi pozgunluqlarinin rolunu,o cumleden,sidik turshusu,oksalat turshusu,fosfat-kalsium mubadilesinin pozulmasi neticesinde bash veren diatezlerin rolunu xususi gostermek lazimdir.
Endokrin sistemi pozgunluqlari,ilk novbede hiperparatireoz neticesinde bash veren hiperkalsiemiya,hiperkalsiuriya,hiperfosfatemiya mushahide olunur ki,bu da boyrekdashi xesteliyinin emele gelmesine sebeb ola biler.
D vitamininin hipervitaminozu,A vitamininin avitaminozu,qaraciyerin ve mede-bagirsaq sisteminin xroniki xestelikleri (hepatit,qastrit,kolit) boyrekdashi xesteliyinin yaranmasina komek edir.
Xestelerin uzun muddet hereketsizliyine sebeb olan xestelikler (para- ve hemiparezler) sumuklerin siniqlari,(sumuk-oynaq sistemi xestelikleri) sidik yollarinda dash emele gelme prosesine meyilliyi artirir.Isti olkelerde bedenden choxlu su itirilmesi,suyun codlugu da dash emele gelme prosesini guclendirir.Boyrekdashi xesteliyinin etiologiyasinda irsi meyillilik de inkar edilmir.
Patogenez.Dash emele gelme prosesi murekkeb bir proses olub,esasini toxumalarda,boyrek parenximasinda ve sidikde maddeler mubadilesinin pozulmasi teshkil edir.
Muhafize kolloidlerinin seviyyece azalmasi mueyyen miqdar molekullarin qruplashmasi neticesinde meydana chixan mitsella emele gele bilecek dashin "nuve"sini yaradir.Bele uzvi nuvenin emele gelmesinde amorf chokuntuler,fibrin,qan laxtasi,leykosit yigini ve qopmush boyrek leyeni epitelisi,huceyre detriti,bakteriyalar,her hansi yad cisim ishtirak ede biler.Sonra nuvenin uzerine duzlarin chokmesi,onlarin sidikde qatiliginin artmasi,sidiyin pH-nin deyishmesi neticesinde onlarin hellolma qabiliyyetinin zeiflemesi ve sidiyin doyumlulugunu teyin eden muhafize kolloidlerinin seviyyesinin azalmasi ve keyfiyyetinin deyishmesi neticesinde bash verir.Meselen,sidik turshusunun sidikde qatiligi onun suda hellolma derecesinden 15-20 defe chox olur.
Boyrekdashinin yerleshdiyi yer chox vaxt onun emele geldiyi yerle uygun gelmir.Dashlar esasen boyreklerde,boyrek memeciyinde emele gelir.Adi halda yigici borucuqlarda chox xirda,birincili mikrokonkrementler emele gelir ve bunlar sidikle xaric olurlar.Sidiyin konsentrasiyasinin artmasi,pH-in deyishilmesi,yigici borucuqlarda kristallizasiyanin artmasina ve boyrek memeciyi nahiyesinde kristallarinin chox yigilmasina,onlarin inkrustasiyasina getirib chixarir.Sonra kichik dash memecikden ayrilaraq boyrek leyeninde dashin emele gelmesi uchun nuve rolunu oynayir.
Sidiyin pH-dan asili olaraq dashlarin kimyevi terkibi de deyishir.Tursh muhitde sidik turshusu ve onun duzlarindan,qelevi muhitde fosfatlardan ibaret dashlar emele gelir.Oksalat duzlarindan ibaret olan dashlar hem qelevi ve hem de tursh muhitde yaranirlar.Dashlarin olchuleri muxtelif olub bezen mercanvari (kasaciq-leyen sisteminin sheklini alir),bezen tek-tek ve yaxud choxlu,hem de ikiterefli ola biler.Boyrekdashlari boyreklerde,sidik yollarinda anatomik-morfoloji deyishikliklere sebeb olur.Kalkuloz pielonefrit,pionefroz ve paranefritle agirlasha biler.
Klinika.Boyrekdashinin esas elametleri agri (boyrek sancisi),hematuriya ,piuriya,kichik dashlarin oz-ozune dushmesidir.Xesteliyin gedishinde sancilar dovru ve sanciarasi dovrleri qeyd etmek lazimdir.Bel nahiyesinde agrilar sidik yollarinda sidiyin normal hereketinin pozulmasi neticesinde bash verir.Agrinin intensivliyi de urodinamikanin pozulmasi derecesinden asilidir.Boyreklerde olan boyuk dashlar (mercanvari dashlar) zamani agrilar kut xarakterde olur (chunki sidiyin passajinin qarshisi tam alinmir),kichik dashlarda agrilar guclu olub,boyrek sancisi sheklinde tezahur edir.
Boyrek sancisi chox zaman dashin sidik axarina dushmesi neticesinde bash verir,birden-bire bashlayir,bel nahiyesinde olur,sidik axari boyu,cinsiyyet orqanlarina irradiasiya edir.Agrilar tez-tez,agrili sidiye getme aktlari,urekbulanma,qusma,kopme,defekasiya aktinin lengimesi kimi reflektor pozgunluqlara sebeb olur.Xeste chox narahat olur,ozune yer tapmir,chox vaxt narkotik preparatlardan,isti vannadan sonra agrilar sakitleshir.Agrilar ola bilsin arabir sakitleshsin,sonra yeniden guclensin ve bezen de kichik dashin dushmesi ile tam keche biler.Bezi halda xestede tek boyrek olduqda sidik axarinin dashla tutulmasi neticesinde boyrekde durgunluq,kasaciq-leyen sisteminin genishlenmesi (pieloektaziya,hidronefroz),leyendaxili tezyiqin artmasi ve oliqoanuriyaya sebeb ola biler.Bezen xestelerde heraretin yukselmesi de ashkar edilir.
Obyektiv muayinede bel nahiyesinde agri doyecleme simptomunun musbet olmasi,elledikde boyrek nahiyesi ve sidik axari boyu guclu agrinin meydana chixmasi qeyd olunur.
Boyrek sancisindan sonra sidiyin muayinesinde az miqdarda zulal,deyishilmemish eritrositler ve leykositler qeyd olunur.Qanin umumi muayinesinde sanci dovrunde sola temayullu leykositoz,ECS artmasi mushahide olunur.
Boyrek sancisindan sonra bezen sidikle xirda dashlarin dushmesi mushahide olunur.
Dashlarin sidik yollarinin selikli qishasini zedelemesi neticesinde hematuriya bash verir.Sethi hamar olan dashlar (fosfat dashlari) selikli qishani az zedeleyir,sethi kelekotur olan dashlar (oksalat dashlari) sidik yollarinin selikli qishasini chox zedeledikleri uchun tez-tez hematuriyaya sebeb olur.Hematuriya bezen makro-,tez-tez mikrohematuriya sheklinde tezahur edir.Chox zaman hematuriya boyrek sancisindan sonra ashkar edilir.Leykosituriyanin meydana chixmasi sidik yollari ve boyreklerde iltihabi prosesin bash vermesi ile elaqedardir.
Sanci arasi dovrde xestelerde bel nahiyesinde kut agrilar,agrilarin neqliyyatda getdikde guclenmesi (bedenin silkelenmesi ile elaqedar) mushahide olunur.Doyecleme elameti zeif,musbet olur.Laborator muayinede mikrohematuriya,leykosituriya ve en esas duz kristallarinin olmasi nezere charpir.
Texminen xestelerin 13%-de boyrekdashi xesteliyi zamani hech bir elamet mushahide edilmir.Bele hallarda dash ancaq tesadufen rentgen muayinesi,ultrases muayinesi aparildiqda tapilir ve yaxud sidiyin umumi muayinesinde deyishikliklerin ashkar edilmesinden sonra mueyyenleshdirilir.
Agirlashmalar.Boyrekdashi xesteliyinin agirlashmalarindan pielonefriti,hidronefrozu,paranefriti gostermek lazimdir.
Gedishi.Bezen xestelerde dashlarin oz-ozune dushmesi mushahide olunur.Xronik pielonefritle agirlashdiqda xesteliyin gedishi xeyli agirlashir,boyrek chatishmazligina,boyrek buzushmesine,hidronefroza,pionefroza,paranefrite sebeb ola biler.Ikiterefli boyrekdashinin gedishi chox agir olur,tez bir zamanda xronik boyrek chatishmazligina sebeb olur,bezen ise ekskretor anuriyaya getirib chixarir.
Diaqnoz ve differensial diaqnoz.Boyrekdashi xesteliyinin diaqnozu anamneze (sancinin olmasi),sidiyin muayinesine (hematuriya,piuriya),xarakter agrilara ve onun irradiasiyasi,sidik ifrazi aktinin pozulmasi,sidikde dashlarin chixmasi ve rentgenoloji ultrases muayinelerinin neticelerine esasen qoyulur.
Sag terefli boyrek sancisini keskin appendisit,keskin xolesistit ile differensiasiya etmek lazim gelir.Bu zaman xestelere USM,ekskretor uroqrafiya ve xromosistoqrafiya aparilmasi lazim gelir.
Bezen boyrekdashi xesteliyini boyrek infarktindan ayirmaq lazim gelir.Duzgun diaqnoz qoymaq uchun boyrek angioqrafiyasi aparmaq lazimdir.Boyrekdashinin diaqnostikasinda rentgenoloji muayine usullarinin boyuk rolu vardir.Icmal uroqrammada sidik turshusu ve zulal dashlari ashkar edilmirler.Bundan bashqa xestelere ekskretor uroqrafiya edilir.Lakin bezi hallarda retroqrad uretepieloqrafiya aparmaq zerureti de yaranir.Boyrekdashinin diaqnostikasinda ultrases muayinesinin rolu boyukdur.Bu zaman diametri 3-4 mm-den boyuk olan butun konkrementleri ashkar etmek olur.Eyni zamanda boyrekdashinin toretdiyi deyishiklikleri de uze chixarmaq mumkun olur.
Mualice.Boyrekdashi xesteliyinin mualicesi zamani sechilen taktika konkrementin olchusunden,kimyevi terkibinden,lokalizasiyasindan asilidir.Sidik turshusu terkibli dashlar olduqda terkibinde choxlu purin esaslari olan qida maddeleri (et yemekleri) azaldilir.Xestelere sudlu-bitkili pehriz teyin edilir,chunki bele pehriz sidiyin qelevi muhitini artirir.Oksalat dashlarinda xesteye terkibinde oksalat turshusu ve onun duzlari chox olan qida maddeleri (paxlali bitkiler,tursheng ve s.) azaldilir.Fosfat dashlari zamani sidiyin muhitin tursh terefe deyishen pehriz teyin edilir.Xestelere mineral sulardan Istisu,Qalaalti meslehet gorulur.
Urat dashlarini hell etmek uchun xestelere limon turshusu ve onun duzlarinin qarishigi: maqurlit,blemaren,uralit ve s. teyin edilir.Sidik yollarinin infeksiyasinda antibiotikler,sulfanilamidler,uroseptikler,ftorxinolonlar,sidikqovucu otlar teyin edilir.Sidikqovucu otlari ve onlardan hazirlanmish preparatlari (sistenal,urolesan,rovatineks ve s.) dash emele gelmesinin profilaktikasi meqsedile diatezlerde teyin olunur.
Boyrek sancilari zamani xestelere deri altina 1 ml 2% promedol,1 ml 0.1% atropin sulfatla birlikde yeridilir.Guclu agrilar zamani baralgin,maksiqan ve bashqa dermanlardan istifade olunur,boyrek nahiyesine isitqac qoyulur,isti vanna teyin edilir.Bu tedbirlerden effekt olmadiqda Lorin-Epshteyn usulu ile qadinlarda ushaqligin girde baginin,kishilerde toxum ciyesinin novokain blokadasi edilir.Bundan sonra da agri kechmedikde sidik axarinin kateterlenmesi tetbiq edilir.
Hazirda boyrek ve sidik yollarinin dashlari distansion ekstrakorporal zerbe dalgasi ile vurulub sindirilir.Parchalanmish dashin xirda hisseleri sidik yollarindan dushurler.
Cerrahi mualiceye gosterishler: tez-tez tekrar olunan guclu boyrek sancilari,keskin pielonefrit ve xroniki pielonefritin keskinleshmesi,sidik axarinda boyuk dashlar,3 gunden artiq boyrekden sidiyin ifrazi blokada olduqda,3 ay erzinde sidik axarinda dash miqrasiya etmedikde,tek boyreyin dashi,hematuriya ve s.cerrahi mualiceye gosterishdir.
Proqnoz.Agirlashmalar olmadiqda proqnoz yaxshidir.
Profilaktika.Chox vaxt xroniki pielonefrit dash emele getirmek meyilliyi yaratdigi uchun ona qarshi tedbirler gorulmeli,diatezlerde ise duzgun mualice tetbiq edilmelidir.
