10 Mayıs 2011 Salı

Periferik sinir sisteminin xəstəlikləri

Periferik sinir sistemi (PSS) zedelenmelerinin esas formalari ashagidakilardir: polineyropatiya - periferik sinirlerin diffuz zedelmesi; mononevropatiya - mueyyen sinirin zedelenmesi; radikulopatiya - sinir koklerinin zedelenmesi; qanqlionit - sinir duyunun zedelenmesi; pleksopatiya - sinir kelefinin zedelenmesi.
Patomorfoloji baximdan zedelenme 3 shekilde tezahur edir: valler tipli - aksonun kondelen kesishmesi neticesinde zedelenme nahiyyesinin distal shobesinde mielin qisha aksonla birge degenerasiya edir; aksonal tipli (aksonopatiya) - butovlukde neyronda bash veren metabolizm pozulmalari zamani bash verir ve mielin qisha aksonla birge dagilir; mielinsizleshen (mielinopatiya) - bu zaman ilk novbede mielin qisha yaxud shvann huceyreleri zedelenir, akson ise salamat qalir.
Etioloji amillere gore nevropatiyalar iltihabi, toksiki, allergik ve travmatik olmaqla 4 qrupa bolunur.
Nevralgiya - sinirin periferik hissesinin (shaxe yaxud kok) zedelenmesi qiciqlanma elametleri ile tezahur edir.
Uchlu sinirin nevralgiyasi - daha chox yayilmish ve ev ezabli agri sindromudur.
Etiologiyasi ve patogenezi.
Xestelik haqqinda ilk tesevvurler eramizdan evvel 250-200-cu illerde Xan sulalesi dovrunde yashamish chin hekimi Xua-Tonun adi ile baglidir.O, imperator memurunun triheminal nevralgiyasini uz sinirini kesmek yolu ile ugursuz mualice cehdi etmish ve boynu vurulmushdur.
1773-cu ilde Avropada ingilis hekimi J.Fothergill oz mushahidelerini "Uzun agrili zedelenmeleri" monoqrafiyasinda neshr etdirir. Monoqrafiya boyuk shohret qazandigindan, "uchlu sinirin nevralgiyasi" ve "Fothergill xesteliyi" sinonim kimi ishlenmeye bashlamishdir.Mueyyen edilmishdir ki, xestelik 50 yashdan yuxari uzun sag yarisinin zedelenmesi ile mushahide olunur (60%). Qadinlar arasinda kishilere nisbeten daha chox rast gelinir (6/4). Sinirin goz shaxesi nadir hallarda prosese celb olunur.
Iller kechdikce ve ya tipik triheminal nevralgiyanin etiologiyasi haqqindaki tesevvurler de deyishmishdir. Xesteliyin bash vermesi xestenin soyuqlamasi, dish-chene sistemi ve burunun elave ciblerinde geden iltihab prosesleri, elece de aypara duyunun qan dovraninin chatishmazligi, yaxud triheminal sistemin qabiqalti toremelerinin patoloji damar prosesine celb olunmasi ile elaqedardir. Hele XX esrin evvelinde fransiz nevroloqu Sikar uchlu sinirin girde ve oval delikden (shaxenin kelle boshlugundan chixdigi nahiye) yaxud uz skeletinin dar sumuk kanalindan kechen periferik shaxesinin xesteliyin mensheyinde rolu haqqinda fikir soylemishdir.Bu fikirler chagdash dovrde de ekser alimler terefinden qebul edilir.
Nevralgiyanin sebebleri arasinda dishleme pozulmalari, gicgah sumuyu piramidasinin zirvesinin qeyri-adi derecede yuksek dayanmasi neticesinde triheminal kokun qiciqlanmasi, arxa kelle chuxurunun araxnoiditini, araxnoidal qishalarin kalsiumlashmasini, Arnold-Klari malformasiyasini, mekkel chuxurunun xolestatomasini gostermek olar.
Hal-hazirda xarici olke alimlerinin ekseriyyeti xesteliyin etioloji amillerine toxunarken triheminal kokun yaxinliqda yerleshen damarlarin (yuxari beyincik arteriyasinin patoloji eyilimli ilgeyi) tesirinden sixilmasi nezeriyyesine daha chox diqqet yetirirler. Bu nezeriyyeye esasen yashli adamlarda nevralgiyanin daha chox mushahide edilmesi hemin yash dovrunde damarlarin patoloji eyilmeye meylli olmasi ile elaqedardir. Gosterilen sixici tesirlerin neticesinde esasen derin hissi sinir lifleri (mandibulyar ve maksillyar hisseler) lokal mielinsizleshmesine meruz qalirlar. Mielin qishasiz sethi hissi lifler ise saxlanilir. Gosterilen saheler arasinda patoloji elaqe yaranir, bu zaman uzden gelen sensor tesirlerin choxalmasi (dishlerin temizlenmesi, yuyunma) beyinde agri paroksizmleri kimi qebul edilir.
Triheminal nevralgiya haqqinda choxlu tesnifat teklif olunmushdur. Bele ki, bash agrilarinin tesnifatina gore teshkil olunmush beynelxalq komite triheminal kokun sixilmasi sebebi ile bash veren nevralgiyani iki qrupa bolur: idiopatik ve simptomatik. Adeten klinik ve neyrocerrahi mushahideler ekser hallarda triheminal nevralgiya ile simptomatik formanin ferqlenmediyini gosterir. Istenilen formada paroksizmal prozopalgiya lokalizasiyasina gore "kokun" kompressiya nevralgiyasi hesab olunur.
Klinikasi.
Uchlu sinirin achiq tipik nevralgiya tutmasi ashagidaki elametlerle seciyyelenir: Uz nahiyyesinde heddinden artiq intensiv, tutmashekilli, atici xarakterli (xesteler bu veziyyeti elektrik cereyani vurmasina benzedirler) qisa muddetli (2 deqiqeden chox olmayaraq) refrakter fasilelerle mushayiet olunan agrilar. Bezen refrakter fasileler hedsiz qisa oldugundan, xesteler "fasilesiz agri" hissinden danishirlar.
Uzun derisinde ve agiz boshlugunda hipersensitiv sahelerin - triqqer zonalarinin olmasi.
Paroksizmalarin bash verdiyi triqqer amillerinin (yuyunma, yemek) olmasi.
Tutmalar zamani xarakterik davranish: tutma aninda xeste oldugu veziyyetde donur, dehshetli agrinin kechmesine chalishir, bezen agri nahiyesini ovur, marchildatma hereketleri edir.
"Nerdivan" simptomu tutmanin en keskin dovrunde teyin edilir; eger xeste nerdivanda yaxud nahamar yerde budreyerse, onda ani olaraq triheminal sanci tutmasi mushahide edilir. Bu hal triheminal sisternada patoloji deyishmish OBM tekani neticesinde bash verir.
Triqqer zonadan "qachma" simptomu daha chox tesaduf olunur; xeste agri nahiyesini gostermek istese de, tutma bash vereceyinden qorxaraq eli ile toxunmur; hekim toxunmaq istedikde ise xeste qeyri-adi olaraq kenara atilir ve uzunu elleri ile ortur.
Uz nahiyesinde sensor qusurun olmamasi.
Mikronevroloji simptomlardan korneal refleksin homolateral zeiflemesi mushahide edilir.
Bir sira edebiyyatlarda qeyd edildiyi kimi, palpasiya zamani Vale noqtesinin (uchlu sinir shaxesinin uzde chixish yeri) agrili olmasi diaqnostik ehemiyyet kesb etmir.
Diaqnostik baximdan burun-kirpik siniri, qanad-damaq duyunu ve dovru miqrenoz nevralgiyalarla aparilan differensasiya xeyli chetinlik toredir.
Burun-kirpik sinirinin nevralgiyasini (Sharlen sindromu) kelle boshlugundan kenarda olan iltihab prosesleri toredir. Sinirin parasimpatik postqanqlionar lifleri qanad-damaq duyununden gozyashi vezisi ve burun boshlugunun kichik vezileri istiqametinde yonelir. Ona gore de burun-kirpik sinirinin nevralgiyasi keskin vegetativ xarakter dashiyaraq agri simptomu ile mushayiet olunan birterefli rinoreya, lakrimasiya ve konyunktivitle mushayiet olunur. Agri simptomu gunun ikinci yarisinda, yaxud gece bashlayaraq 10 deqiqeye qeder davam edir.
Qanad-damaq duyunun sinir agrilari (Slader sindromu) triqqer amilleri sebeb olmadan, axsham yaxud gece vaxtlarinda tedricen bash verir ve uzunmuddetli tutmalarla xarakterize olunur. Agri ust chene ve goz yuvasinda gicgah, boyun, hetta qola yayilir, intensiv ve ya sixici xarakterlidir; "vegetativ qasirga", birterefli lakrimasiya, rinoriya, konyunktivit, uzun hiperemiyasi ve shishkinliyi, tupurcek ifrazinin guclenmesi ile mushayiet olunur.
Burun boshlugunun arxa shobesine 2%-li dikain mehlulunun chekilmesinden sonra vegetativ tutmalar dayandigindan, diaqnostik farmotest kimi ehemiyyetlidir.
Dovru miqrenoz nevralgiya (klaster, desteli Xorton xesteliyi, Harris nevralgiyasi) esasen cavan kishilerde tesaduf olunur. Gece tutmalari alkoqolun tesirinden daha da keskinlesherek psixi-hereki gerginlikle tezahur edir, agri gozalmasi, gicgah nahiyelerine yayilir, gicgah arteriyasinin pulsasiyasi qeyd olunur.
Mualicesi. Uchlu sinirin nevralgiyasinda agrilarin azalmasina ve ya tam kesilmesine qicolma eleyhine preparatlardan istifade yolu ile nail olunur. Iltihab prosesi neticesinde inkishaf etmish nevralgiyalar zamani iltihabin sorulmasina tesir eden mualiceye fizioterapevtik proseduralarin teyini musbet tesir edir.
Konservativ mualicenin effekti olmadiqda yashli adamlarda triheminal kokun blokadasi ve ya neyroekzerezi (kesilmesi), cavanlarda ise retrohasseral termorizotomiya ve mikrovaskulyar dekompressiya aparilir.
@Rena Shireliyeva 2003.Sinir sistemi xestelikleri.